SZTUKA ABSOLUTU
Jacek Kasprzycki
Lata 60. to fascynujący okres dokonań artystycznych w Polsce i na świecie. Wtedy zaczęło formować się wszystko to, co dzisiaj – często odkrywane na nowo – istnieje w wielu nurtach sztuki współczesnej. Dużo było działań intuicyjnie trafionych i koncepcyjnie pustych, doniosłych, a zarazem pełnych deklaracji bez pokrycia. Ale to epoka pop artu, nowej figuracji, sztuki pojęciowej i poszukiwań absolutu – właśnie w teatrze, plastyce, muzyce i poezji wizualnej. To era Fluxusu, neoawangardy, kontrkultury i sztuki pojęciowej. To czas postaci: Andy’ego Warhola, Petera Brooka, Eugenio Barby, Michelangelo Antonioniego, Federico Felliniego, Jerzego Grotowskiego, Johna Cage’a, Josepha Kosutha, Andrzeja Partuma, Andrzeja Matuszewskiego, Jerzego Ludwińskiego, a także Jerzego Jękota. Twórczość Jerzego dotyczy nie tylko sztuk wizualnych, ale również geometrii, systemów gier i rozważań filozoficznych. Jak dowiodły późniejsze lata, artysta stał się twórcą na wskroś oryginalnym – szczególnie w sztuce książki i w wielu działaniach nawiązujących do światowej tradycji metafizycznej. Był odkrywczy, niezależnie od podobnych dokonań światowych, a pod pewnymi względami można go uznać za ich prekursora. Jest też do dzisiaj jednym z niewielu artystów tak konsekwentnie uprawiających twórczość nawiązującą do pojęć transcendentalnych i ponadczasowych – rzadkich w naszym artystycznym pejzażu. W pejzażu właściwym raczej sztuce Japonii czy pradawnej sztuce Aborygenów.
Artysta urodził się w Tarnowie w 1942 roku. Jako absolwent Technikum Mechanicznego rozpoczął w 1965 roku studia na Wydziale Sztuk Pięknych w Toruniu, w pracowni malarstwa Bronisława Kierzkowskiego. Tam nawiązał pierwsze istotne dla siebie przyjaźnie twórcze i wykazał się niezależnością, tworząc oryginalne obrazy i pisząc utwór sceniczny zatytułowany Studenci. Pamiętny rok 1968 wspomina następująco: „Przeniosłem się do Poznania na PWSSP i podjąłem studia w pracowni malarstwa Mariana Szmańdy. Ukończyłem malowanie cyklu wieluset miniatur olejnych rozpoczętego w 1965 roku. Prowadziłem w nich doświadczenia od realizmu symbolicznego i syntetycznego, poprzez fazy kubizujące, układy geometryczne, po abstrakcję organiczną, rozwiązania świetlno-kolorystyczne i malarstwo materii”. W 1969 roku uczelnia proponuje mu indywidualny tok studiów. Jerzy realizuje cykl dwunastu obrazów dużego formatu o metafizycznym charakterze. Przyjaźni się z rzeźbiarzem Adamem Graczykiem i organizuje dwie pierwsze wystawy indywidualne. Jak pisze:„ W 1970 powstaje pierwsza książka w brązowej okładce posiadająca 1001 kart białych poprzedzielanych ośmioma kolorowymi zakładkami . (...) Zacząłem tworzyć sztukę Absolutu i formułowałem definicję Absolutu. (...) Rozpatrując (jego) istnienie – należy wniknąć w to, co jest, i w to, co pozornie nie istnieje, a co znajduje się w innej sferze wartości (...) Absolut jest formą czaso-ruchowo-przestrzenną, wiążącą i korelującą materię, zauważalną w działaniu, przechodzącą w świadomość w materii wysoko zorganizowanej, myślącej”. W tym czasie ma też miejsce istotne dla Jerzego wydarzenie. W Salonie Debiutów – legendarnej już poznańskiej Galerii „od NOWA” (istniejącej w latach 1964-1969, z siedzibą na Starym Rynku) prowadzonej przez zmarłego niedawno Andrzeja Matuszewskiego odbywa się pokaz jego kilkudziesięciu prac niewielkich rozmiarów. To pierwsza publiczna demonstracja materialnej realizacji idei Sztuki Absolutu – z taką żarliwością i konsekwencją uprawianej przez artystę faktycznie do dzisiaj. Jego pokaz jest przedostatnią ekspozycją „odNOWY”. 6 maja po słynnym (na szczęście opisanym i zarejestrowanym na filmie) „Postępowaniu” Andrzeja Matuszewskiego galeria zostaje zlikwidowana decyzją ówczesnych władz. Wspomnę, iż nie odbyły się zaplanowane wystawy Jana Chwalczyka, Włodzimierza Borowskiego, Jerzego Rosołowicza i Zbigniewa Dłubaka. Jerzy Jękot kontynuuje cykl wystawą w Galerii „Akumulatory 2” w roku 1971.
Tworzone następnie w ramach kontynuacji cyklu książki złożone są z kolorowych bibułek, a kończy je egzemplarz, na który składa się 500 kart czarnych i tylko jedna biała. Jest ona niczym symbol wszystkich ksiąg świata. Pierwsze wystawy pojętej autonomicznie „książki artystycznej” odbyły się w Londynie i w Mediolanie w 1972 roku. Tworzenie przez artystę analogicznych gatunkowo obiektów w tej dziedzinie należy uznać na gruncie polskim za prekursorskie, a nawet wyprzedzające światowe tendencje. Jak dodaje sam Jerzy Jękot: „Mądrość nakazuje otwarcie wszystkich wymiarów bytów, a co za tym idzie, nie neguje czegoś, czego nie ma. Nonsensem byłoby np. negowanie już dzisiaj przedmiotu lub tezy, która może się zrodzić w XXV w. Nietrudno spostrzec, że w myśl takiego założenia żadna hipoteza, najbardziej fantastyczna czy sprzeczna z logiką – nie może być odrzucona. Nie jest bowiem wykluczone, że w ciągu następnych wieków znajdzie ona częściowe lub nawet całkowite potwierdzenie”. W 1972 roku twórca Sztuki Absolutu maluje obrazy magiczne i dochodzi do wniosku, że istnieje wiele Absolutów, które ze sobą korelują i wzajemnie się nakładając, tworzą układ wyższego rzędu, który artysta nazywa Tabsolutem. Tworzy więc tzw. „Układ Tabsolutyczny” z czterech kolorowych ksiąg. Powstają też w tym czasie małe niebieskie książeczki wypełnione kratkami i liniami. Artysta pracuje nad lirykami i zbiorami wierszy. Pisze dramaty. Bada magiczną symbolikę cyfr. Prowadzi swoiste gry – ale nie dla samej przyjemności tworzenia logicznych czy alogicznych układów. Jego metoda to szukanie porządku w chaosie, w dążeniu do maksymalnej prostoty, dochodzeniu do ogółu poprzez szczegół. Słowa analizowane przez artystę składają się z siedmiu liter, z tytułu doskonałości przypisywanej siódemce, powstałej z dodania 3+4, które to liczby w symbolice wielu kultur oznaczają ducha (3) i materię (4). Te wyrazy to; absolut, creator, vanitas, geniusz, energia i apeiron. Artysta sytuuje je na bazie krzyża, budując świat wizualnej poezji. Dochodzi do przekonania, że ósemka – z racji swego kształtu, formy złożonej z dwóch kół, jak również i tego, że poziomo układa się w znak nieskończoności – jest doskonalsza od siódemki. I tu z w właściwą sobie prostotą wyjaśnia śródziemnomorski ideał oktogonu (przypomnę dyskusje na tytułem filmu Felliniego „Osiem i pół”). W 1973 roku Jerzy tworzy obrazy, w których zaznacza początek i koniec geometrycznej formy rozwiniętej w przestrzeni poza płaszczyzną kompozycji i zajmuję się malarstwem utopijnym. Powstają kompozycje z barwnych punktów ujętych w ciągi i systemy labiryntowe otwarte i zamknięte. Pracuje koncepcyjnie nad teorią nadprzestrzeni. Dalej pisze utwory sceniczne (Zagłada Cyklopa). Powstają w jego pracowni systemowe obrazy siedmiu płócien rozdzielone przez pola obrazów nie istniejących w naszej rzeczywistości; są to obrazy, jak sam stwierdza, „tak wydoskonalone w wizje, że już nie pokazane, istniejące poza sferą widzenia”. Kontynuuje zabiegi językowe, wykorzystując piony i poziomy. Wreszcie realizuje UTIDON – tzw. Układy Transferyczne Integralnych Działań Obiektu Nowatorskiego – jako nową wartość kulturową. I tu zaczyna się parateatralny i niejako widowiskowy wątek jego dokonań. W tych działaniach łączy ideę happeningu z environmentem, tworząc w obecnym ujęciu instalacje łączone z performance’em. Jak sam o tym mówi: „Pracowałem z trzynastoosobowym zespołem. Brała w tych działaniach udział młodzież szkół średnich. Ubrani byli w czarno-białe stroje. Dyskutowali o dobru i złu. Ale dobro przeważyło. Bo zawsze hołdowałem sacrum, a nie profanum”. Akcje te odbyły się w wielu miastach Polski. Pamiętam jedną z nich, podobnie jak wielu bywalców Galerii BWA (obecnie Arsenał) w Poznaniu, którzy odwiedzili ją w 1978 roku. I wcześniejszą, w Galerii Cicibór w Poznaniu. Artysta demonstruje ideę Sztuki Absolutu za granicami Polski – w Brnie (1975) i w Getyndze (1976). Równolegle pokazuje seans sztuki „Złote ziarno”. Jak określili to krytycy w latach 70. i 80., ta propozycja artysty była „uniwersalnym schematem ludzkiego losu”. Cały czas tworzy cykle obrazów i książek. Bierze także udział w grupowych klasycznych wystawach malarstwa (Konkurs imienia Jana Spychalskiego w Poznaniu) i do dzisiaj w licznych wystawach tzw. „książki artystycznej”. Pisze dramaty (Resekcja, Gdy ptaki umierają, Na targu z zabawkami), monodramy (Pierogi z mięsem, czyli kuchnia po polsku, utwór sceniczny Ziemia obiecana oczyszczonym) i mikropowieści. Do dzisiaj tworzy koncepcje, które nie muszą być realizowane. To idee kryształowego ogrodu i miasta artystów. Jest zdania, że w przyszłości artyści będą występować w wielkich miastach twórców, w których powstaną sanktuaria sztuki. Pomysłodawca wyobraża je sobie jako ogromne, szklane walce, w których wnętrzach bez przerwy odbywać się będą występy. Wykonawcy wyłaniać się mają z podziemi i znikać w nich po zakończeniu pokazu. Publiczność natomiast będzie oglądać ich z zewnątrz. W owych sanktuariach będą prezentowane wszystkie dziedziny sztuki widowiskowej, od tradycyjnych, np. oper, po spektakle awangardowe. Ostatnie książki Jerzego to Ego i Mózg, Kolor i umysł i O obrotach ciał Wszechświatów. Artysta bez przerwy pracuje, nie zważając na zmieniające się mody i trendy, usiłując dociec niepoznanego. Oglądając trzy tomy jego cyklu KOSMOS, ma się wrażenie, iż ogląda się film animowany na którego każdej klatce zawarte jest osobne przesłanie i swoisty kod, który należałoby oddzielnie odcyfrować. Jego rozległa twórczość domaga się spójnego opracowania. Aby ją ocenić z właściwym dystansem, warto zorganizować retrospektywną ekspozycję prac artysty. Nie przekaże ona pełnego obrazu poszukiwań Jerzego Jękota – malarza, poety, dramaturga, autora 10 tysięcy wierszy, aforyzmów, 70 książek i wielu tysięcy rysunków, twórcy dla którego zbiór sztuk wszelakich to nie tyle gra z odbiorcą i o odbiorcę, ile dociekanie istoty wszechrzeczy, poznanie tajemnicy przestrzeni i czasu.
Artluk nr 1/2009