MIĘDZY KONTESTACJĄ A PERFORMANSEM. FOTOGRAFIA JAPOŃSKA 1960 – 1975
Joanna Bojda
Wystawa „Provoke. Między kontestacją a performansem. Fotografia japońska 1960 – 1975”, prezentowana w paryskim Le Bal, jest wynikiem trzyletniej współpracy między instytucją a badaczami, galeriami i artystami z Europy, Stanów Zjednoczonych i Japonii. Koncentrując się wokół magazynu wydawanego między 1968 a 1969 rokiem, jest kolejną propozycją dotyczącą japońskiej fotografii zorganizowaną w Paryżu w tym roku, po dużej wystawie Daido Moriyamy w Fondation Cartier i retrospektywie Nobuyoshiego Arakiego w Musée Guimet. Ekspozycja skupia się przede wszystkim na kontekście historycznym, politycznym i artystycznym, wokół którego powstawał „Provoke” oraz na jego nowatorskim i awangardowym języku wizualnym.
Magazyn „Provoke” stanowiła grupa młodych artystów, w której skład wchodzili trzej fotografowie: Takuma Nakahira, Yutaka Takanashi i Daido Moriyama oraz krytyk Kōji Taki i poeta Okada Takahiko. Czasopismo było poświęcone fotografii, jej teorii oraz poezji. Jego zadaniem było zerwanie z dotychczasową, klasyczną formą fotografii i zaproponowanie innego, nowego języka sztuki. Pomimo iż ukazały się tylko trzy numery magazynu, wywarł on jednak wielki wpływ na fotografię japońską tego okresu, wytworzył nowy język artystyczny i stanowił odzwierciedlenie japońskich ruchów kontestacyjnych końca lat 60.
„Provoke” zaistniał w bardzo specyficznych warunkach społecznych, ekonomicznych i politycznych. Pojawił się w wyniku głębokich przemian społecznych i gwałtownych nastrojów politycznych. Lata poprzedzające powstanie magazynu charakteryzowały się boomem ekonomicznym i początkami konsumpcjonizmu. W 1960 roku Japonia podpisała traktat bezpieczeństwa (Anpo) ze Stanami Zjednoczonymi, w wyniku czego w latach 60-tych zmagała się z wieloma falami protestów, organizowano masowe demonstracje przeciw obecności baz amerykańskich na Okinawie czy budowie lotniska Narita w Tokio, które miało doprowadzić do przesiedlenia tysięcy rolników. Następnie, doszło również do obecnych na całym świecie strajków studenckich oraz demonstracji przeciwko wojnie w Wietnamie. Wytworzenie się tak silnego i gwałtownego ruchu kontestacyjnego wymagało od fotografii reportażowej przeobrażenia swojej formy w taką, która byłaby w stanie nie tylko nadążyć za bieżącymi wydarzeniami, ale również być ich świadkiem i zapisem.
Pierwsza część wystawy została zadedykowana właśnie reprezentacji nastrojów towarzyszącym demonstracjom. W tym czasie powstało około osiemdziesięciu książek związanych z protestami i ruchem kontestacyjnym w Japonii, na wystawie prezentowanych jest czterdzieści pozycji charakteryzującymi się silnym językiem wizualnym, do którego nawiązują również prace fotografów tworzących wokół „Provoke”. W tej części ekspozycji zaprezentowano również film Shinsuke Ogawy „Narita: The Peasants of the Second Fortress” z 1971 roku, dokumentujący wydarzenia z Sanrizuki, fotografie Shōmei Tomatsu, Kazuego Kitai i Takashiego Hamaguchi oraz kolekcję anonimowych zdjęć wykonanych podczas protestów.
To właśnie prace Shomei Tomatsu z początku lat 60-tych najbardziej wpłynęły na estetykę artystów związanych z „Provoke”. Jego serie dokumentujące zniszczenia i życie po wybuchach bomb atomowych w Hiroszimie i Nagasaki przełamywały tabu tego, co powinno lub czego nie powinno się fotografować i publikować w prasie. Nowy, brutalny język fotografii reportażowej został określony trzema pojęciami: „are”, „bure” i „boke” (surowy, nieostry i ziarnisty). Fotografie najczęściej wykonywano w ruchu, bez patrzenia w obiektyw czy w bardzo dużym zbliżeniu. Serie fotografii przypominały sekwencje filmowe, posiadały dynamiczne, często ucięte kadry, wykonywane nocą o bardzo silnym kontraście. Nowy styl wyrażał się także poprzez powtórzenie, kolaż, cytat, brutalne i agresywne zestawienia obrazów. Charakteryzował się bardziej fetyszyzmem związanym z konsumpcją oraz absurdem i fotografią gestu niż estetyką czy twórczą ekspresją.
Fotografia związana z „Provoke” nie jest zatem tylko dokumentacją, czy zapisem wydarzeń końca lat 60. w Japonii, ale przede wszystkim subiektywnym i fragmentarycznym doświadczaniem otaczającego świata. Według autorów magazynu rzeczywistość jest niemożliwa do uchwycenia lub zbadania, dlatego fotografia nie może służyć do jej przedstawiania. Fotografia powinna manifestować to, czego nie można wyrazić słowami i co wymyka się naszej percepcji. Grupa tworząca wokół „Provoke” określała swoje fotografie jako „dokumenty”, które zostaną odczytane przez odbiorcę. Teoria „końca języka fotografii”, zaproponowana przez twórców związanych z magazynem, była inspirowana Zachodnim strukturalizmem, a w szczególności przez francuskich autorów, takich jak Albert Camus, Jean-Luc Godard oraz Rolland Barthes.
Druga część wystawy prezentuje trzy numery „Provoke” wraz z czwartym numerem, nigdy nieopublikowanym, który został później włączony do książki „First, Throw Out Verisimilitude - Thoughts on photography and language” wydanej w marcu 1970 roku. Magazyn „Provoke” z podtytułem „Provocative Materials for Though”, oprócz serii fotograficznych przygotowanych na potrzeby danego numeru, zawierał także artykuły na temat teorii fotografii, poezję oraz krytykę fotograficzną.
Pierwszy numer „Provoke” został wydany 1-ego listopada 1968 roku, kolejny 10-ego marca 1969 roku, a ostatni 10-tego listopada tego samego roku. Czasopismo było wydawane nakładem tysiąca egzemplarzy, co świadczy o jego niszowym charakterze. Podobnie jak inne publikacje związane z ruchem kontestacyjnym, cyrkulował wśród studentów, siedzib organizacji strajkowych oraz wśród innych fotografów i krytyków. Tak jak większość publikacji tego typu, był wydawany przez samych autorów, bez współpracy z żadnym domem wydawniczym. To właśnie owa samowystarczalność, auto-publikacja, nieoficjalność oraz auto-reprezentacja stanowiła o jego subwersywym i politycznym charakterze. Format, publikacja, tematyka oraz nowatorski styl „Provoke” przeciwstawiały się dominującym tendencjom w fotografii japońskiej tego czasu, reprezentowaną np. przez grupę „konpora shashin” („contemporary photography”), skupiającą się na fotografowaniu trywialności życia codziennego i charakteryzującą się apolitycznym podejściem do tego medium, którą tworzyli m.in. Suzuki Kiyoshi, Fukase Masahisa i Shigeo Gochō.
W tej części ekspozycji zawarto również najważniejsze serie fotografów publikujących w „Provoke”: „For a language to come” Takumy Nakahiry, „Accident” Daido Moriyamy oraz „Towards the city” Yutaki Takanashiego. Większość fotografii została wykonana w Tokio, zazwyczaj nocą, bez użycia lampy błyskowej, co powoduje zamazanie detali oraz nieostrość zdjęć. Miasto, jako nigdy nie zatrzymująca się metropolia, stanowi dla twórców przedmiot ich fascynacji.
Ostatnia część wystawy ma za zadanie przedstawić związek ówczesnej fotografii ze współczesną sztuką japońską, a konkretnie z performansem. W owym czasie rozwijał się awangardowy ruch sztuki, dla której sceną jest przeważnie ulica i przypadkowi przechodnie. Twórcami związanymi z tym nurtem byli przede wszystkim Natsuyuki Nakanishi, Jirō Takamatsu, Kōji Enokura oraz Shuji Terayama. Fotografia reportażowa bardzo chętnie przyjęła performanse uliczne za swój nowy przedmiot zainteresowania. Ze względu na to, iż najważniejszym elementem nowej fotografii reportażowej jest doświadczanie rzeczywistości, dokumentowanie performansów ulicznych przez fotografów staje się performansem samym w sobie. Performans i fotografię łączyła również wspólna idea, iż sztuka jest życiem. Gest fotograficzny jest tutaj ważniejszy niż rejestrowany przez fotografa przedmiot. To ulica, przechodnie, ruch, wrażenia i przypadek kreują temat ich prac.
W tej części ekspozycji odbiorcom zaproponowano projekcję „Shelter Plan”, performansu zarejestrowanego przez kolektyw Hi Red Center, serię „Shashin no shashin” („Fotografie fotografii”) Jiro Takamatsu z lat 1972-1973 oraz albumy „Xerox Photo” Nobuyoshiego Arakiego. Powyższe prace pokazują jak wielki wpływ miała nowatorska strategia artystyczna „Provoke” na japońską fotografię i teorię sztuki lat 70. Nobuyoshi Araki nigdy nie opublikował swoich prac w magazynie, jednak jak twierdzi: „Provoke mnie inspirowało. Większość ludzi nie zwróciło na nie uwagi, jednak ten ruch miał efekt bomby”.
„Provoke. Między kontestacją a performansem. Fotografia japońska 1960 – 1975”, 14.09. - 11.12.2016, Le Bal, Paryż, kurator: Diane Dufour
Artluk nr 2/2016