Aleksandra Paradowska
Skonstruowanie kompleksowej definicji „namiotu” jako kategorii architektonicznej przysparza wiele trudności. Z jednej strony namiot jako obiekt w swojej pierwotnej formie tymczasowy, mobilny nie w pełni mieści się w granicach architektury utożsamianej przede wszystkim z budowlami o trwałym charakterze, na stałe przypisanymi do konkretnego miejsca. Z drugiej – poprzez różnorodność funkcji jakie wypełnia – w znacznym stopniu odpowiada jej kryteriom. W kategorii namiotów mieszczą się zarówno te używane powszechnie od wieków, jak również wszelkie zadaszenia, których konstrukcja składa się z rozpiętego na stelażu materiału.
Współcześnie namiot funkcjonuje w różnorodnych formach; zarówno takich, które są bliższe pierwotnym schronieniom nomadów, jak i znacznie bardziej zaawansowanych technicznie rozwiązaniach, uwzględniających także zastosowanie innowacyjnych materiałów. Szczególnie bliskie architekturze w tradycyjnym tego słowa znaczeniu wydają się wywodzące się z idei namiotu, a rozwijające się od połowy XX wieku „konstrukcje membranowe”. Choć wiele z nich – w przeciwieństwie do swego wzoru – nie jest przeznaczonych do przenoszenia z miejsca na miejsce, to zachowują one charakterystyczną dla namiotu otwartość na zewnętrzne otoczenie oraz konstrukcyjną lekkość. Zbudowane z mocowanych na metalowych stelażach materiałów – prefabrykowanych elementów o odpowiedniej wytrzymałości i strukturze – stosowane są zarówno w postaci zadaszeń stadionów, dziedzińców, ścian budynków oraz jako samodzielne konstrukcje. Ich formy wynikają z narastających w ciągu wieków symbolicznych, funkcjonalnych oraz estetycznych uwarunkowań swego wzoru – namiotu jako specyficznej struktury wyznaczającej przestrzeń ludzkiej egzystencji. Tradycyjna definicja namiotu we współczesnej wersji ulega modyfikacji zarówno pod względem materiału, jak i sposobu użytkowania.
Pra-architektura
W pierwotnej formie namioty składały się z rozwieszonych na gałęziach skór zwierzęcych, będąc obok szałasu i jaskini jednym z podstawowych schronień człowieka w prehistorycznych czasach. Powstały jako wytwór powszechnego wówczas koczowniczego trybu życia, podtrzymywanego nadal – również do dziś – przez niektóre ludy pozaeuropejskie. Poszczególne kultury wykształciły różnorodne typy w oparciu o materiały dostępne na danym terenie – jak choćby indiańskie tipi, mongolskie jurty, namioty syberyjskie czy tzw. „czarne namioty” Beduinów[1].
Równolegle, analogicznie do historycznych procesów zachodzących w architekturze drewnianej i murowanej, zaczęły powstawać wysublimowane formy namiotów o bardziej złożonych konstrukcjach, zbudowane z kosztownych materiałów i przeznaczone dla najważniejszych w danej społeczności osób. Nie tylko więc udzielenie schronienia, ale także funkcje reprezentacyjne nabrały podstawowego znaczenia. Na terenie Europy aspekt ten stał się szczególnie ważny podczas wojen toczonych z Imperium Osmańskim. Jednymi z najważniejszych trofeów zdobytych w znamiennym zwycięstwie Jana III Sobieskiego pod Wiedniem były właśnie namioty tureckie. Symboliczne znaczenie tych zdobyczy zostało na trwałe wpisane w pamięć o polskim triumfie – zachowane do dziś w polskich zbiorach namioty wystawiane są w salach muzealnych jako najcenniejsze pamiątki tamtych zdarzeń.
Nowe konstrukcje
Także współczesne, oparte na idei namiotu budowle niosą ze sobą określony bagaż symboliczny. Nowoczesne materiały oraz rozwiązania konstrukcyjne umożliwiają generowanie spektakularnych form architektonicznych, znacznie trudniejszych do osiągnięcia przy zastosowaniu innych tworzyw budowlanych. Konstrukcje membranowe (zwane także niekiedy „rozciąganymi” bądź „tekstylnymi”[2]), mimo że w większości nie mają charakteru przenośnych, z dawnymi namiotami łączy przede wszystkim sama forma, inspirowana w większości przypadków tradycyjnymi rozwiązaniami z przeszłości.
Na plan dalszy schodzi natomiast zakorzeniona w samej idei namiotu mobilność. W przypadku tradycyjnych namiotów podstawowym założeniem była możliwość łatwego przeniesienia w inne miejsce. Te obecnie istniejące na stałe w przestrzeni budynku bądź całego zespołu mają za zadanie chronić przed warunkami atmosferycznymi w konkretnej przestrzeni przy równoczesnym zachowaniu swobodnego kontaktu ze światem zewnętrznym.
Pozostałością wpisanej w ideę tradycyjnego namiotu tymczasowości jest niezmienne we współczesnych realizacjach zastosowanie lekkiego materiału, nadającego membranowym konstrukcjom wygląd przypominający dzieło rzeźbiarskie. Jedną z pierwszych tego typu realizacji był zaprojektowany przez Otto Frei’a pawilon niemiecki na wystawie EXPO w Montrealu w 1967 roku (analogiczne pomysły konstrukcyjne zostały wykorzystane w innym projekcie architekta - stadionie olimpijskim w Monachium z 1972 roku). Głównymi komponentami były rozpięte na masztach stalowe siatki wypełnione prefabrykowanymi elementami. Odtąd konstrukcje membranowe zyskiwały stopniowo na popularności w budynkach na całym świecie. Jeszcze w dekadach dominacji modernizmu, przez wzgląd na wyszukane struktury oraz zastosowanie nowoczesnych materiałów, stały się symbolami technologicznej nowoczesności; podobnie jak w przypadku dawnych kunsztownych namiotów tureckich konstrukcje membranowe przybrały wręcz status „trofeów współczesności”.
Techniczne możliwości przekrywania znacznych powierzchni przez membranowe struktury umożliwiają kształtowanie publicznego obszaru parków, stadionów, lotnisk, miejskich placów i dziedzińców, akcentując określone punkty w ich przestrzeni. U progu nowego tysiąclecia w różnych miejscach świata powstały spektakularne realizacje, wykorzystujące różnorodne modele membran – istniejące w powiązaniu z odrębnymi budynkami, użyte jako ich element bądź też funkcjonujące jako odrębne całości. Obecnie postrzegane są one nie tyle jako znaczące osiągnięcia techniczne, ale przede wszystkim jako obiekty wynikające z inspiracji naturą.
Bliskie prekursorskim rozwiązaniom Frei’a jest zrealizowane według koncepcji Helmuta Jahna zadaszenie Sony Center na Potsdamer Platz w Berlinie z 2000 roku. Stanowi ono swoistą klamrę, spinającą przestrzeń dziedzińca między siedmioma wielopiętrowymi budynkami o zróżnicowanej wysokości. Cała konstrukcja opiera się na przetworzonym motywie parasola, w którym dwie warstwy lin łączą zewnętrzną obręcz z ustawioną pod kątem górną obręczą, podpartą dodatkowym masztem. Między przestrzenną kratownicę wpisane są naprzemiennie białe tafle z włókna szklanego oraz elementy z przezroczystego szkła. Głównym celem było w tym przypadku stworzenie horyzontalnej bariery – chroniącej przed niesprzyjającymi warunkami atmosferycznymi i zapewniającej równocześnie swobodną łączność z pozostałą zabudową placu.
Wertykalną osłonę stanowi z kolei membranowa konstrukcja północnej elewacji hotelu Burj al Arab w Dubaju. Ukończony w 2004 roku według projektu pracowni W.S. Atkins Overseas siedmiogwiazdkowy hotel znajduje się na sztucznej wyspie otoczonej wodami Zatoki Perskiej. Odwołująca się do motywu żagla sylwetka hotelu tworzy gigantyczną 321-metrową strukturę rzeźbiarską. Konstrukcja membrany wpisana jest w bryłę, wyznaczając przestrzeń wysokiego wnętrza atrium, które ciągnie się przez wszystkie kondygnacje budynku. Wybrzuszony profil żeber, na których zamocowane są panele, podkreśla zasadniczy koncept architektoniczny; osadzona na nich membrana jawi się jako rozpostarty na wodzie żagiel.
Podobnie jak w przypadku hotelu Burj al Arab, którego oryginalna architektura używana jest jako marketingowa wizytówka, wykorzystano potencjał bryły Pływalni Olimpijskiej w Pekinie, określanej powszechnie jako „Water Cube”, zbudowanej do 2007 według projektu australijskiej pracowni PTW Architects. Pomiędzy podwójnym stelażem ramy umieszczone zostały półprzezroczyste panele, o wybrzuszonych względem powierzchni elewacji kształtach. Podobnie jak w dubajskim hotelu, tak i tutaj membranowa struktura ewokować ma skojarzenia z podstawowym konceptem – w tym przypadku kroplami wody, bańkami mydlanymi. O ile jednak w pierwszym przypadku forma żagla nie świadczyła bezpośrednio o funkcji jaką pełni budynek, o tyle pływalnia w Pekinie stanowi współczesny przykład architecture parlante.
Konstrukcje membranowe, oddalając się od idei namiotu, coraz bardziej przybliżają się do architektury w tradycyjnym tego słowa znaczeniu. Przekształcenia formy oraz materiału poniosły za sobą przejście namiotu od dominującej niegdyś sfery prywatnej do publicznej. Specyficznym reliktem historycznym, wiążącym oba te obszary, a równocześnie przywołującym kulturę nomadów, jest używany przez libijskiego przywódcę Muammara al-Kaddafiego beduiński namiot, z którym nie rozstaje się podczas swoich podróży po świecie. Swoją siedzibę rozkładał już między innymi w parku Villa Doria Pamphili w Rzymie, w ogrodzie prezydenckiej rezydencji w Paryżu oraz Moskiewskich ogrodach Kremla.
Począwszy od najprostszych rozwiązań stosowanych przez koczownicze plemiona, przez reprezentacyjne namioty władców i dowódców wojskowych, na architekturze membranowej skończywszy – funkcje namiotów obudowywane są wokół oczywistego, podstawowego zadania: udzielenia schronienia przed słońcem, deszczem i wiatrem. W takiej też, pierwotnej roli namioty istnieją także i dziś: stanowią schronienie dla ofiar klęsk żywiołowych, pełnią funkcje sanitarne, są miejscem koncertów, wystaw, przedstawień cyrkowych, przyjęć. Niezależnie od spełnianego zadania namiot pozostaje kategorią szeroką, oscylującą między skojarzeniami związanymi z orientem, pozaeuropejskimi kulturami nomadów, życiem codziennym a odświętnym, jak i różnymi formami współczesnej „architektury namiotowej”.
Artluk nr 3/2010
[1] Na temat historii namiotów por. np. K. M. Koch, Bauen mit Membranen, München 2004, s. 16-45.
[2] P. Drew, New tent architecture, London 2008, s. 6-7; K. M. Koch, op. cit., s. 6-14.