ARTYŚCI NA RZECZ EKOLOGICZNEGO HORYZONTU MENTALNEGO
Dorota Grubba-Thiede
Pojęcie Ecovention nawiązuje do opracowań i prac kuratorskich Amy Lipton oraz Sue Spaid, które użyły go po raz pierwszy w 1999 roku. Teoretyczne opracowania były wynikiem dostrzeżenia niepoliczalnych, oddolnych działań wielu artystów różnych narodowości, alarmujących w sprawie drastycznych losów świata przez uwikłanie w działania transnarodowych korporacji, uchylających większość praw chroniących żywe istoty (w tym człowieka) oraz ekosystemy, i czyniących z szybkiego - spektakularnego sukcesu finansowego wartość podmiotową. Jesienią 2017 roku otwarto w Museum de Domijnen Hedendaagse Kunst (Sittard, Holandia) wielką międzynarodową wystawę pt. „Ecovention Europe: Art to Transform Ecologies, 1957-2017”. Zaproszenie kuratorki Sue Spaid przyjęli także Tatiana Czekalska i Leszek Golec, duet prekursorów posthumanistycznej sztuki na rzecz ochrony nawet najmniejszych żywych istot[1]. W 2002 roku w Nowym Jorku Czekalska + Golec pokazali cykl „Avatarów” (1997), pięknych designersko przyrządów ze srebra, służących do przechwytywania zadomowionych i zarazem niechcianych owadów w celu wynoszenia ich na niezależną otwartą przestrzeń. Esencjonalna estetyka drogocennych obiektów jakby podkreślała rangę czynności ratowania życia, łącząc powagę aktu niesienia pomocy z dotykową przyjemnością jej udzielania. Artyści ci tworzą mądre, zaskakujące semantycznie i estetycznie obiekty, świadomie też aranżując je wobec konkretnych przestrzeni white cube, których biel wykorzystują do budowania napięcia i katalizowania znaczeń. W ponawianym postulacie uważności wobec naszych „Braci Mniejszych” Czekalska+Golec wyodrębnili m.in. projekt „Contract Killer”, w którym zestawiają badania dowodzące faktycznej szkodliwości jedzenia mięsa dla ludzkich organizmów. Artyści, będąc weganami, rozkodowali też liczne, ukrywane pod enigmatycznymi symbolami składniki, stosowane przez przetwórnie spożywcze, kosmetyczne (i inne), których wytwarzanie pociąga za sobą cierpienia i śmierć zwierząt oraz owadów. Na przełomie 2018 i 2019 roku w Signum Gallery w Łodzi duet zainscenizował projekt „LIVE”, w którym obok organicznego reliefu, czyli przestrzeni schronienia dla owadów, znalazła się m.in. półka ze „szklanką na pająki”, będący tak naprawdę dawną „Ikoną” ze św. Franciszkiem (w której zamieszkały korniki), zwróconą twarzą ku podłodze. Medytacja wizerunku wymagała albo położenia się odbiorcy pod kompozycją, albo przechwycenia go w pole obrazowe telefonu komórkowego. W kwietniu 2019 roku w Galerii Hafemann w Wiesbaden, Tatiana Czekalska i Leszek Golec ustanowili minimalistyczno-esencjonalną przestrzeń pod hasłem: „Himmelfahrt” („Wniebowzięcia”). Wśród obiektów znalazł się tam transparentny, jakby wzlatujący ku górze worek wypełniony nomadycznymi pledami. Podtytuł ekspozycji w Wiesbaden to „Der Moment der Stille zwischen dem Geläute der Kirchenglocken und dem Knallen der Jagdgewehre” (czyli „Chwila ciszy między dzwonieniem dzwonów kościelnych a dźwiękiem strzelb myśliwskich”)[2]. Czekalska + Golec w maju 2019 roku współtworzyli też zbiorowy projekt Marka Rogulskiego pt. „Władcy Czasu” w Instytucie Cybernetyki Sztuki w Gdańsku-Osowie, przekazując obiekt pt. „Europa”. Jest on bardziej rozbudowaną wersją rzeźby „stoliczka” znanego już z wystawy „LIVE”, którego strukturę ustanawiają historyczne wydania ksiąg z naukami etycznymi, ustawione na ikonie z analogicznie odwróconym ku podłodze wizerunkiem Chrystusa Pantokratora. Ponadto pojawia się tekst w brzmieniu: Czekalska + Golec „EUROPA. Opis: spięta skórzanym pasem cechu rzeźników, część księgozbioru oprawionego w skórę z pachwiny przedniej 6 miesięcznych cielaków: m.in. REFLEKSJE MORALNE, 1910 WIELKI POST, 1806 ZBIÓR PIEŚNI MSZALNYCH..”. Artyści przyglądają się dogmatom, ujawniając wpisane w odwieczne praktyki zakonne ofiary ze zwierząt, towarzyszące upowszechnianiu idei etycznych.
Do dramatycznego marnotrawstwa drzew, kiedyś czczonych i otaczanych respektem, odniósł się Marek Rogulski w transgresyjnym performance pt. „ZSZYWANIE” w ramach dużego indywidualnego projektu „DOCHODZENIE [Black Hole Artwork // Wielki Zderzacz Art Hadronów_ ASP_CSW_ICS]”. Wydarzenie artystyczne miało miejsce w marcu 2019 roku w CSW „Łaźnia 2” w Nowym Porcie. Wcześniej w trajektoriach miejskich Rogulski natknął się na piramidę ściętych tui, z których zielonych „ramion” opracował efemeryczny strój i wystąpił w wysiłkowym, natchnionym, jakby szamanistycznym działaniu[3].
Pokrewną, „nadprzyrodzoną” energię zawierały realizacje artystów współtworzących berlińską wystawę „How to talk with birds, trees, fish, shells, snakes, bulls and lions”, zorganizowaną w Hamburger Bahnhof – Museum für Gegenwart (kuratorki: Antje Majewski, Ina Dinter, Aleksandra Jach, 16.11.2018–12.05.2019). Inspiracją zarówno do horyzontalnego tytułu, jak i całego zdarzenia była rozmowa Antje Majewski z senegalskim charyzmatycznym sytuacjonistą, performerem i aktywistą, Issą Sambem, który udzielił artystce wywiadu niedługo przed nieoczekiwanym odejściem w 2017 roku. Issa Samb należał także do anarchizującej grupy Laboratoire Agit’art. Nieustannie spierał się z politykami na rzecz wizji kultury opartej na otwartości działań oraz „na procesie, akcji, spontaniczności, wykorzystywaniu impulsów związanych z różnymi tradycjami myślenia”[4]. Wśród autorów zaangażowanych ekologicznie projektów były: Antje Majewski i właśnie Issa Samb oraz: Agnieszka Brzeżańska, Ewa Ciepielewska, Carolina Caycedo, Paweł Freisler, Olivier Guesselé-Garai, Tamás Kaszás, Paulo Nazareth, Guarani-Kaiowa & Luciana de Oliveira, Xu Tan i Hervé Yamguen.
Agnieszka Brzeżańska, od lat wskazująca na fenomenologię żywiołów i mityczne konotacje drzew, skał, powietrza… a szczególnie (przekraczających granice polityczne) rzek, zrealizowała w latach 2018-2019 imponującą formalnie i semantycznie ekofeministyczną wystawę pod hasłem „Cała Ziemia Parkiem Narodowym” (dla Gdańskiej Galerii Miejskiej i Królikarni MNW, kuratorka Agnieszka Tarasiuk)[5]. W lipcu 2018 roku cały VIII Międzynarodowy Festiwal Sztuki Efemerycznej „Konteksty” w Sokołowsku kuratorka Małgorzata Sady zadedykowała Józefowi Robakowskiemu, który w kolejnych odsłonach najnowszych społecznych projektów pt. „Krew Facebooka” oraz „Puls Facebooka” (pokazywany aktualnie w Wenecji i Fundacji Profile w Warszawie) wskazuje na dysfunkcyjność naszych czasów, drastyczne okrucieństwo wobec zwierząt i całej natury. Tytułując kilkudniowy Festiwal Sztuki Efemerycznej „Ciało obce”, Małgorzata Sady zbudowała otwartą metaforę, w której ciałem obcym dla kuli ziemskiej może być też sam człowiek i jego „chorobotwórcze” dla niej działania. Za sprawą wystawy prac Józefa Robakowskiego, pokazu wybranej przez niego antologii wideoartu, jak i ponad pięćdziesięciu silnych osobowości sztuk performatywnych, wydarzenie stało się swoistym świętem anarchii i natchnionego ekofeminizmu, szczególnie odnosząc się do ponawianych wielokrotnie (nawet o godzinie czwartej nad ranem) fantastycznych koncertów międzynarodowej formacji Bloom Collective (Erik Griswold, Vanessa Tomlinson, Renata Buziak, Vicki Kelleher, Jan Baker-Finch), łączących aleatoryczne koncerty na preparowanym (roślinnością) fortepianie z poezją, tańcem, wideo-scenografią etc.[6].
Hermeneutyczny wymiar przybrały kolejne odsłony indywidualnej sztuki prezentowane przez ich kuratorkę Agatę Nowosielską w Galerii ŻAK w Gdańsku: by przypomnieć szamanistyczny manifest na rzecz dobra KUBY BIELAWSKIEGO pt. „BARWY W KIERUNKU SŁÓW PRAWDZIWYCH” (2017/2018), oraz KATARZYNY PODPORY pt. „WEWNĘTRZNE”, poprzedzonej transowym, dotleniającym, eksperymentalnym koncertem tej artystki i muzyką F.A.T.E. z użyciem dawnych cytr oraz kostek małych istot, w tym ptaków.
W tytułowej dla niniejszego tekstu ekspozycji „Ecovention Europe..” prezentowano uznaną, posthumanistyczną rzeźbę Czekalskiej i Golca pt. „Homo Anobium św. Franciszek – 100% rzeźby, 1650-1985”, czyli barokowe drewniane popiersia egzystencjalnie dorzeźbione przez ród Kołatka [z kolekcji CRP w Orońsku]. Skonfrontowano tam łącznie 43 wypowiedzi problemowe, m.in.: najnowsze działania Cecylii Malik, kultowe, historyczne działania Teresy Murak czy Josepha Beuys’a (np. poster „Zachowaj las/ Ratuj las” z 1973 roku[7]).
W monograficznej publikacji Sue Spaid przywołała takie osobowości jak: La Almarcegui, Emanuela Ascari, Brandon Ballergee, Lara Almarcegui (autorka obsesyjnych interwencji w przestrzeń, metaforyzujących agresywny ogólnoświatowy ruch deweloperski), Emanuela Ascari, Brandon Ballengée, Joseph Beuys, Brett Bloom, Jackie Brookner, Federica di Carlo, Paul Chaney, Rebecca Chesney, Czekalska + Golec, Søren Dahlgaard, Agnes Denes, Georg Dietzler, Ecole Mondiale, les Fujak, Gruppo 9999, Harrison Studio, Kinga Kielczyńska, AnneMarie Maes (autorka medytacyjnych obiekto-struktur wykonanych z drzew i roślin), Cecylia Malik, Daniela di Maro, Teresa Murak, N55, Nils Norman, Ooze, Jean-François Paquay, Ugo la Pietra, Marjetica Potrĉ, Moirika Reker, Robert Smithson, Debra Solomon, George Steinmann, Vera Thaens, Touchstones, Nicolás García Uriburu, Koen Vanmechelen, Hans de Vries, Lois Weinberger. Na okładce katalogu ujęto kilkanaście miast związanych z dobroczynną dla natury inwencją ekologiczną. Obok Sittard, gdzie zorganizowano wystawę, znalazły się Kopenhaga, Amsterdam, Kraków, Warszawa, Berlin, Mediolan, Wenecja, Turyn, Paryż, Bristol, Londyn…
Wzmiankować warto także nagrodzony na tegorocznym Biennale w Wenecji Pawilon Litwy, w której opera Vaivy Grainyte i Liny Lapelyte w reżyserii Rugil Barzdžiukait metaforyzuje sytuację ludzi na Ziemi wobec gwałtownych zmian klimatycznych oraz krótkowzroczną bierność nasyconych dostatnim życiem społeczności.
Ponadgatunkową metaforę bezsilności indywidualnych istot wobec przeżywanych oraz nadchodzących dramatów, zbudowała także Anna Jarnuszkiewicz w cyklu wielobarwnych, aktywnych, jakby ponadkulturowych i, mimo geometryzacji, psychomorficznych rysunków na wystawie „EMOTHICONS” w Galerii Pola Magnetyczne w Warszawie (V-VI 2019, kuratorzy Gunia Nowik +Patrick Komorowski).
Aktywizm na rzecz ekologii skupia coraz większe grono artystów i intelektualistów, a także najmłodszą społeczność, których działania przypominają dobroczynną naturę kontrkultury, wzmacniającą m.in. międzynarodowe inicjatywy Strajków dla Ziemi.
Ich niekwestionowanym protoplastą w wymiarze globalnym pozostaje Jerzy Bereś (1930-2012), autor wybitnych mentalnie i formalnie akcji oraz manifestacji w otwartych społecznych przestrzeniach. W 1966 roku przyjął zaproszenie Jerzego Ludwińskiego do zorganizowanego w Puławach Sympozjum Artystów i Naukowców pt. „Sztuka w zmieniającym się świecie”, finansowanego przez najnowocześniejsze na owe czasy Zakłady Azotowe w Puławach. Chodząc po otaczającym donatora lesie, Bereś zauważył ogromny wykorzeniony dąb, który pierwotnie rósł na placu przed budynkami dyrekcji. Artysta zrealizował z niego totemiczną formę „Zwid wielki”, którą przytaszczył inwestorom pod okna. Cała bezkompromisowa akcja Beresia z 1966 roku miała silny wymiar kontestatorski, którego odważną, wizyjną antycypacyjność przychodzi nam dziś doceniać. Ekofeministyczny wymiar odkrywają także młodzi artyści i badaczki w progresywnej twórczości Marii Pinińskiej-Bereś, którą rozwijała od lat 50. XX do 1999 roku. Co ważne, już po odejściu Jerzego Beresia (w 2012 roku), co roku na wiosnę we Wrocławiu społeczność studentów maluje na zielono korzenie starego drzewa, odwrócone przez Jerzego Beresia ku górze korzeniami. Nazywał je „Areną i Żywym Pomnikiem”, pisząc: „W momencie, gdy młode drzewa będą dostawać liście, korzenie martwego należy pomalować na zielono. Czynność tą należy powtarzać corocznie wiosną”[8].
Artluk 1-2/2019
[1] Por. Sue Spaid, Ecovention Europe: Art to Transform Ecologies 1957-2017, Museum de Domijnen Hedendaagse Kunst, Sittard 2017, s.122, 123. Zofia Nierodzińska, Materializuję się, więc jestem, tekst do wystawy LIVE / TATIANA CZEKALSKA I LESZEK GOLEC /w Galerii Fundacji SIGNUM w Łodzi, kurator Gregorius Musiał.
[2] First individual Exhibition in Galerie Hafemann: „CZEKALSKA+GOLEC. »Himmelfahrt«” . http://www.galerie-hafemann.de/index.php?SID=174&idB=441&A=127#bild0
[3] Dochodzenie Marka Rogulskiego w CSW Łaźnia 2, kuratorka Kinga Jarocka: https://zbrojowniasztuki.pl/wydarzenia/archiwum/dochodzenie-wystawa-marka-rogulskiego,2072
[4] Środowisko naturalne w środowisku instytucjonalnym.[ Z Aleksandrą Jach – rozmawia Ewa Opałka], https://magazynszum.pl/srodowisko-naturalne-w-srodowisku-instytucjonalnym-rozmowa-z-aleksandra-jach/.
[5] https://magazynszum.pl/cala-ziemia-parkiem-narodowym-agnieszki-brzezanskiej-w-gdanskiej-galerii-miejskiej/
[6] http://www.contexts.com.pl/pl/edycje/2018
[7] Econvention… , dz. cyt. s.52.
[8] Za Oskar Hanusek, Jerzy Bereś Żywy Pomnik ARENA. Akcja w przestrzeni miejskiej malowanie drzewa – rzeźby plenerowej Jerzego Beresia, Wrocław | Wyspa Piasek, 11.04.2019, godz. 12.00. Por.: Jerzy Bereś, Zbigniew Warpechowski, Ablucje, kat. wyst. kuratorki D. Grubba-Thiede, Agnieszka Zgirska, współpraca Jerzy Bereś, Zbigniew Warpechowski, Bettina Bereś, Jerzy Hanusek, teksty: D. Grubba-Thiede, J. Hanusek, Jacek Staniszewski, tłum. Katarzyna Podpora, Państwowa Galeria Sztuki w Sopocie, 2014, s. 4.